ඉරිගු ගෘහාශ්‍රිතකරණයේ සංකීර්ණ බව පිළිබඳ පැහැදිලි කිරීමක්‌

ධනේෂ් විසුම්පෙරුම

විදුසර, 30.11.2016

(Vidusara, 30.11.2016, An explanation of the complexity of the domestication of maize)
(පුවත්පතේ කවරයේ හා ලිපියේ සිරස්තලය වෙනස්ය. බිලොග් ලිපියේ නිවැරදිව යොදා ඇත)
http://www.vidusara.com/2016/11/30/feature2.html




ඉරිගු යනු වර්තමානයේ දී ලෝකය පුරා වගා කරනු ලබන භෝගයකි. එය මූලික වශයෙන් මිනිස්‌ ආහාරයක්‌, සත්ත්ව ආහාරයක්‌ ලෙස මෙන් ම ජෛව ඉන්ධනයක්‌ ලෙස ද භාවිත වේ. ඉරිගු අපේ රටේ ද වගා කරනු ලබන භෝගයක්‌ මෙන් ම ජනප්‍රිය ආහාරයකි.

මෙක්‌සිකෝව නිජබිම කරගත් ඉරිගු ඇමෙරිකාවෙන් පිටත ලෝකයේ සෙසු ප්‍රදේශවලට හඳුන්වා දෙනු ලබන්නේ 15 වැනි සියවසේ දී යුරෝපීයයන් ඇමෙරිකාවට පැමිණි පසු ව ය. ආහාර භෝගයක්‌ ලෙස වැදගත් වූ බැවින් හා විවිධ දේශගුණ තත්ත්වයන්ට ගැලපීමේ හැකියාව හා විවිධත්වය නිසා ඉරිගු භෝගය ලෝකය පුරා වේගයෙන් ව්‍යාප්ත විය.

ඉහත සඳහන් කළ ආකාරයට ඉරිගු ශාකයේ නිජබිම ලෙස සැලකෙන්නේ වර්තමාන මෙක්‌සිකෝවයි. වර්තමානයේ දී අප දකින ඉරිගු ශාකය (Zea mays ssp. mays) ගෘහාශ්‍රිතකරණය කිරීම සඳහා මුල් වූ ශාකය සේ විද්‍යාත්මක පර්යේෂණවලින් අනාවරණය වී ඇත්තේ Zea mays උප විශේෂ දෙකකි. ඉරිගුවල පූර්වජයා (progenitor) ලෙස සැලකෙන මේ පළමු උපවිශේෂය වන්නේ Zea mays ssp. parviglumis නම් උප විශේෂයයි. එය ස්‌වාභාවිකව වැවෙන්නේ මෙක්‌සිකෝවේ බටහිර හා දකුණුදිග පහතරට ප්‍රදේශවල ය. එසේ ම ඉරිගු ශාකයට උස්‌ බිම්වලට අනුවර්තනය වීම සඳහා අවශ්‍ය ලක්‌ෂණ ලැබුණේ Zea mays ssp. mexicana නම් තවත් උප විශේෂයකින් බව පර්යේෂකයන් ගේ අදහසයි. එය දැකිය හැක්‌කේ මෙක්‌සිකෝවේ මධ්‍යම සානුවේ පිහිටා ඇති සිසිල් වියළි උස්‌බිම්වල ය. මේ උප විශේෂ දෙක ම එරට දේශීය ශාක වන අතර, ඒවා පොදුවේ හැඳින්වෙන්නේ තෙයොසින්ටේ තෘණ (teosinte) ලෙස ය. මේ පොදු නමින් හඳුන්වනු ලබන තවත් Zea mays උපවිශේෂයක්‌ ගෝතමාලාවේ ද තිබේ.

මුලින් ම ඉරිගු ගෘහාශ්‍රිතකරණය සිදු වන්නේ ඉහත දැක්‌වූ තෙයොසින්ටේ තෘණ වර්ගය එකතු කිරීම හා ඒවා ආහාරයට ගැනීම ආරම්භ වූ පසු ව ය. මේ අනුව ඉරිගු ගෘහාශ්‍රිතකරණය ආරම්භ වූයේ අදින් වසර 10,000ත් 6,250ත් අතර කාලයකට පෙර බව බොහෝ විද්‍යාඥයන් ගේ පිළිගැනීමයි. මේ තෘණ වර්ගය මිනිසුන් විසින් දිගින් දිගට ම තෝරා වගා කරනු ලැබීමත් සමග ක්‍රමයෙන් අද අප දන්නා ඉරිගු බවට පත් ව ඇති බව සැලකේ. මේ දෙක අතර වෙනස්‌කම් කෙතරම් වී ද යත් මේ තෘණ විශේෂයෙන් ඉරිගු ඇති වූ බව ඇතැම් විට සමහර විද්‍යාඥයන් විශ්වාස නො කළ බව සඳහන් වේ. මේ නිසා ඉරිගු ශාකයේ ගෘහාශ්‍රිතකරණ ක්‍රියාවලිය සංකීර්ණ එකක්‌ වන බව පැහැදිලි ය. මෑතක දී මේ පිළිබඳව සිදු කළ අධ්‍යයනයකින් ඉරිගු ගෘහාශ්‍රිතකරණ ක්‍රියාවලිය හා සම්බන්ධ වැදගත් තෙරතුරු අනාවරණය වී ඇත.

පැරැණි නිදර්ශකයක්‌ යොදාගත් අධ්‍යයනයක්‌

මේ අධ්‍යයනය සඳහා යොදාගෙන ඇත්තේ මෙක්‌සිකෝවේ තෙහුආකාන් (Tehuacan) නිම්නයේ පිහිටා ඇති ගල් ලෙනක සිදු කරන ලද කැණීමකින් ලැබුණු ඉරිගු කරලකි. 1962 පමණ ඈත කාලයේ දී සිදු කරන ලද කැණීමකින් ලැබී තිබූ මේ ඉරිගු කරල ඇමෙරිකාවේ මැසචුසෙට්‌ස්‌ ප්‍රාන්තයේ පිහිටා ඇති රොබට්‌ එස්‌. පීබොඩි කෞතුකාගාරයේ වල් ඉරිගු සඳහා නිදර්ශනයක්‌ ලෙස ප්‍රදර්ශනය කරන ලදි. ඊට ලබා දී ඇති අංකය Tehuacan 162 විය. උපරිම දිග මිලිමීටර් 16.3ක්‌ වූ මේ ඉරිගු කරලේ පළලේ සාමාන්‍යය මිලිමීටර් 3.1ක්‌ පමණ වූ අතර, ඒ අනුව එය වර්තමානයේ දැකිය හැකි ඉරිගු කරලකට වඩා කුඩා ය. මේ ඉරිගු කරල පිළිබඳව සිදු කරන ලද විකිරණශීලී කාබන් කාලනිර්ණය අනුව එය අදින් වසර 5,310ක්‌ පමණ පැරැණි බව හෙළි විය. ඒ අනුව ඒ අනු ව එය ලෝකයේ මෙතෙක්‌ හමු වී ඇති ඇති පැරැණි ම ඉරිගු කරල් අතර වේ. මේ නිසා උක්‌ත නිදර්ශකය ඉරිගු ගෘහාශ්‍රිතකරණයේ මුල් අවධියට අයත් නිදර්ශකයක්‌ සේ සැලකිය හැකි බව පසක්‌ වූ බැවින් ඒ පිළිබඳව වැඩිදුර අධ්‍යයනය කිරීමට අදාළ විද්‍යාඥයන් කණ්‌ඩායම විසින් තීරණය කරන ලදි. එම පර්යේෂණයේ දී අදාළ ඉරිගු කරලේ තිබී පරීක්‌ෂාවට ලක්‌ කළ හැකි ආකාරයේ DNA හමු වීම වැදගත් ඉදිරි පියවරක්‌ විය. එතරම් පැරැණි ශාක ශේෂයක ප්‍රවේණි ද්‍රව්‍ය ශේෂ ව තිබීම ද වැදගත් වේ. මේ නව අධ්‍යයනය සිදු කිරීමට අවස්‌ථාව ලැබුණේ මේ DNA හමු වීම නිසා ය. අධ්‍යයනය සඳහා DNA ලබාගැනීමේ දී ප්‍රවේණික ද්‍රව්‍ය හානි වීම වළක්‌වාගැනීමට උපරිම පියවර ගෙන ඇති අතර, මෙමගින් අදාළ ඉරිගු නිදර්ශකයේ ගෙනෝමය අනාවරණය කරගැනීමට හැකියාව ලැබී තිබේ. මෙසේ අනාවරණය කරගත් පැරැණි ඉරිගු ගෙනෝමය සමග නූතන ඉරිගු මෙන්ම ඉරිගුවල පූර්වජයා සේ සැලකෙන තොයොසින්ටේ තෘණ ගෙනෝම සමග සංසන්දනය කිරීම පර්යේෂකයන් මීළග පියවර විය.

ඉරිගු පිළිබඳ නව අනාවරණ

එහි දී අනාවරණය වූ ආකාරයට ඉරිගු ඇට වඩාත් මෘදු හා ආහාරයට ගත හැකි තත්ත්වයට පත් වීමට අවශ්‍ය ප්‍රවේණික සාධක උක්‌ත නිදර්ශකයේ දැකිය හැකි විය. එසේ ම වල් තෘණ වර්ගවල දැකිය හැකි දැඩි ආවරණය ද ඒ වන විටත් නැති වී ගොස්‌ තිබීම වැදගත් ය. එසේ ම මේ නිදර්ශකය එහි ඇතැම් ලක්‌ෂණ අතින් නූතන ඉරිගුවලට වඩා එහි පූර්වජයා වූ තෙයෝසින්ටේවලට සමීප බවක්‌ සිතිය හැකි ය. නිදසුනක්‌ ලෙස ගත හොත් මේ නිදර්ශකයේ ප්‍රමාණය නූතන ඉරිගු කරලකින් දහයෙන් එකක්‌ පමණ හෙවත් සෙන්ටිමීටර් 2ක්‌ පමණ වේ. එසේ ම පැරැණි ඉරිගු කරලක තිබුණේ පේලි 8ක්‌ පමණක්‌ වන අතර, නූතන ඉරිගු කරලක එමෙන් දෙගුණයක්‌ පමණ තිබේ. මේ සියලු කරුණු අනුව පර්යේෂකයන් දක්‌වන්නේ පරිණාමික ව ගත් විට Tehuacan 162 නිදර්ශකය ඉරිගු ශාකයේ පූර්වජයන් අතරින් යම් පමණකින් හෝ සමීප වන්නේ පහත් ප්‍රදේශවල වැවෙන Zea mays ssp. parviglumis උප විශේෂයට බව ය. එහෙත් එය ඊට වඩා කැපීපෙනෙන වෙනස්‌කම්වලින් යුක්‌ත වන අතර නූතන ඉරිගු ශාකවලට වඩාත් සමීප වේ. වඩාත් පැහැදිලි ව දක්‌වන්නේ නම් මේ නිදර්ශකය මගින් නිරූපණය වන්නේ ඉරිගුවල පැරැණි ආකාරයක්‌ වන අතර, එය සියලු නූතන ඉරිගුවල පූර්වජයාට වඩා සමීප වේ. එහෙත් එය නූතන ඉරිගු භෝගයේ විවිධ දර්ශවල විවිධත්වකරණයට (diversification) පෙර පරිණාමිකව බෙදී ගොස්‌ ඇති බව ද මේ පර්යේෂකයන් ගේ අදහස වේ. මේ පර්යේෂණයෙන් පෙනී යන එක්‌ කරුණක්‌ වන්නේ ගෘහාශ්‍රිතකරණ ක්‍රියාවලියේ දී ඇති වන ව්‍යqහ විද්‍යාත්මක වෙනස්‌කම් සැලකිය යුතු තරම් කැපී පෙනෙන ඒවා විය හැකි බවයි.

අනාගත අධ්‍යයන සඳහා ආරම්භයක්‌

කෙසේ වෙතත් උක්‌ත පර්යේෂණයෙන් අනාවරණය වන්නේ ඉරිගු ගෘහාශ්‍රිතකරණයේ කිසියම් කොටසක්‌ පමණක්‌ බව මේ පර්යේෂකයන් ගේ අදහසයි. ඉහත දැක්‌වූ ආකාරයට, පුරාවිද්‍යාත්මක හා නූතන DNA සාධක අනුව ඉරිගු ගෘහාශ්‍රිතකරණය කරන ලද්දේ අදින් වසර 10,000ත් 6,250ත් කාලයකට පෙර බව විශ්වාස කරන ලදි. එහෙත් මේ ක්‍රියාවලිය සිදු වූ ආකාරය හා එහි දී ඇති වූ සිදුවීම් හා ඒවායේ කාල වකවානු පිළිබඳව සවිස්‌තර දැනීමක්‌ විද්‍යාඥයන්ට නො තිබිණි. එහෙත් මේ නව අධ්‍යයනය මගින් ඒ සඳහා අවස්‌ථාවක්‌ ලැබී ඇති බව පෙනේ.

එසේ ම මේ පර්යේෂකයන් ගේ අදහස අතීතයේ සිටි මිනිසුන් විසින් ඉරිගු භාවිත කරන ලද්දේ අතිරේක ආහාරයක්‌ ලෙස විය හැකි බවයි. ඔවුන් ඒ වන විට ද විවිධ ද්‍රව්‍ය එකතු කරන්නන් මෙන්ම ගොවීන් සේ ජීවිත ගත කළ ද, ඒ වන විට පවා ඔවුන් ගේ ආහාරයේ වැඩි තැනක්‌ හිමි වන්නට ඇත්තේ වනගත ශාක මෙන්ම දඩයමින් ලබාගත් මස්‌ ය. ඊට අමතරව විශේෂයෙන් වසරේ යම් කාලයක දී ඉරිගු ආහාරයක්‌ ලෙස යොදාගෙන ඇති බව දක්‌වා ඇත.

ගෘහාශ්‍රිතකරණය කරන ලද ඉරිගු ඉතා ඉක්‌මනින් ඇමෙරිකාව පුරා භෝගයක්‌ ලෙස ව්‍යාප්ත වී තිබේ. ඒ සඳහා මිනිසුන් බෙහෙවින් හේතු වී ඇත. ඉදිරි අධ්‍යයනවල දී එසේ ඉරිගු භෝගය ව්‍යාප්ත වූ මාර්ග සම්බන්ධව කරුණු සොයාබැලීම ද මේ පර්යේෂකයන් ගේ එක්‌ අරමුණක්‌ වේ. එසේ ම ඉරිගුවල ඇති වැදගත්කම ඇත්තේ එය වර්තමානයේ දී ආහාර භෝගයක්‌ ලෙස යොදාගැනීම පමණක්‌ නො වේ. එය ඇමෙරිකාවේ ස්‌වදේශිකයන් ගේ සංස්‌කෘතික දියුණුවේ මෙන්ම සමාජයීය වර්ධනයේ ද, අධිරාජ්‍ය ඇති වීම දක්‌වා වූ වෙනස්‌කම් සමග ද බද්ධ වුවකි. එහි දී තවත් අවබෝධ කරගත යුතු කරුණු තිබේ. ඒ අතර පෝෂණයේ වෙනස්‌ වීම් මෙන්ම ඉරිගුවල විවිධ ප්‍රභේද විවිධ පරිසරවලට හුරු වූ අකාරය ද වේ.

උක්‌ත අධ්‍යයනයේ ඇති තවත් වැදගත්කමක්‌ වන්නේ පුරාවිද්‍යාත්මක සාධක යොදාගනිමින් සිදු කරන පුරා-ගෙනෝමික හෙවත් ප්‍රවේණික අධ්‍යයන සඳහා තවත් නිදසුනක්‌ සැපයීම ය. මෙවැනි වෙනත් අධ්‍යයන මගින් ද ගෘශාශ්‍රිතකරණය සිදු වූ අකාරය පිළිබඳ කරුණු අනාවරණය වී ඇත.

මූලාශ්‍රය: Cell Biology, DOI: 10.1016/j.cub.2016.09.036 


http://www.vidusara.com/2016/11/30/feature2.html